Przestępstwa „Białych kołnierzyków – White collar crime” (Przestępstwa menadżerskie, przestępstwa członków zarządu)

Przestępstwa „Białych kołnierzyków – White collar crime” (Przestępstwa menadżerskie, przestępstwa członków zarządu)

Termin „White collar Crime” –oznacza przestępstwa, których dopuszczają się osoby cieszące się znacznym poszanowaniem i statusem społecznym – w związku z wykonywanym zawodem.

Przenosząc wyżej wymieniony zwrot na grunt rodzimy – termin „Przestępstwa Białych kołnierzyków” zawiera w swoim zbiorze szeroko pojęte przestępstwa gospodarcze, których przedmiotem ochrony pozostaje prawidłowy obrót gospodarczy. 

Najbardziej powszechne czyny przestępne w obrocie gospodarczym znalazły swój wyraz w głównym nurcie w rozdziale XXXVI ustawy Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r.  zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”.

Typowe zachowanie przestępne skatalogowano w 10 artykułach ustawy Kodeks karny w zakresie numeracji 296-306. Wyżej wymienione artykuły obejmują łącznie 22 zachowania przestępne, które w zakresie wymiaru kary podlegają modyfikacji na podstawie artykułów 307-309 ustawy Kodeks karny.

Nie sposób przy tym tracić z pola widzenia przepisów art. 310-315 skatalogowanych w rozdziale XXXVII ustawy Kodeks karny – zatytułowanej „Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi” .

Przywołać należy również występki z rozdziału XXXIV ustawy Kodeks karny, takiej jak:

– art. 270 – fałsz materialny obejmującym w swej treści między innymi podrobienie lub przerobienie dokumentu w celu jego dalszego użycia za autentyczny lub po prostu używanie takie dokumentu jako autentycznego, czy też wypełnienie dokumentu „in blanco” opatrzonego cudzym podpisem wbrew woli sygnatariusza na jego szkodę lub też jego użycie.

– art. 271a – fałsz materialny dokumentu w postaci faktury, to jest między innymi podrobienie lub przerobienie faktury w celu użycia jej za autentyczną lub jej autentycznego użycia, przy czym sprawca czynu zabronionego musi kierować się chęcią uzyskania korzyści majątkowej w związku z nieprawidłowościami na płaszczyźnie publicznoprawnej. 

Jednocześnie ustawodawca wprowadził w życie szereg ustaw regulujących prowadzenie oraz istnienie działalności gospodarczej w różnych formach; w tych aktach prawnych częstokroć w rozdziałach zatytułowanych „Przepisy karne” znajdziemy szereg przepisów sankcjonujących zachowanie przestępne.

Do tej grupy de facto licznych ustaw należą między innymi:

– Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,

– ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

– ustawa o rachunkowości, 

– ustawa Prawo czekowe,

– ustawa Kodeks Spółek handlowych, 

– ustawa Prawo farmaceutyczne,

– ustawa Prawo własności przemysłowej,

– ustawa Prawo bankowe, 

– ustawa o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, systemie gwarantowania depozytów oraz przymusowej restrukturyzacji, 

– ustawa Ordynacja podatkowa,

– ustawa Prawo farmaceutyczne,

– ustawa o odpadach,

– ustawa Prawo upadłościowe,

– ustawa Prawo restrukturyzacyjne,

i wiele innych.

W związku ze znacznym wzrostem gospodarczym na przestrzeni przeszło 30 lat dokonał się również wyraźny wzrost liczby ustaw związanych z działalnością gospodarczą, zawierających w swej treści wspomniane przepisy karne. Ich rozproszenie i identyfikacja niejako przesuwa je na margines prawa karnego gospodarczego nie tylko w aspekcie teoretycznym ale i praktycznym.

Nie sposób tracić z pola widzenia przestępstw i wykroczeń skarbowych, które mogą pozostawać w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej w różnej formie. Ta kwestia – ze względu na swoją specyfikę i obszerność –  pozostanie jednak przedmiotem odrębnego artykułu.

Przestępstwa gospodarcze

Przestępstwo gospodarcze to bez najmniejszych wątpliwości termin niejako „umowny”, albowiem nie posiada stosowanego wyjaśnienia w przepisach prawa ani w dorobku orzecznictwa. Natomiast jest terminem stosowanym powszechnie jako termin wywodzący się z gałęzi prawa karnego – związany z działalnością gospodarczą. 

O ile termin przestępstwo nie nastręcza trudności interpretacyjnych i wynika wprost z treści ustawy Kodeks karny o tyle drugi człon tego terminu w powszechnym społecznie rozumieniu na pierwszy rzut oka może wydawać się jasny to jednak próżno szukać jego wyjaśnienia w obowiązujących przepisach prawa, co w rzeczywistości mogłoby wątpliwości interpretacyjne rozwiać.

Uproszczając definicję przestępstwa gospodarczego zwrócić należy uwagę na część wstępną niniejszego artykułu dotyczącą przedmiotu ochrony przestępstw białych kołnierzyków – prawidłowego obrotu gospodarczego. Zatem przestępstwem gospodarczym będzie – w dużym uproszczeniu – czyn zabroniony, opisany w treści ustawy zabezpieczający rzetelny obrót gospodarczy.

Wykroczenia gospodarcze

Zgodnie z treścią art. 1 § 1 ustawy Kodeks wykroczeń „Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 złotych lub nagany.”

Przy czym art. 48 ustawy Kodeks wykroczeń wskazuje na zastosowanie przepisów części ogólnej przywołanej ustawy również do wykroczeń opisanych w innych ustawach, w przypadku braku odmiennych przepisów w ich treści. 

Treść art. 48 ustawy Kodeks wykroczeń wskazuje na ulokowanie części wykroczeń w ustawach pozakodeksowych. Przy czym ich zakres znacznie przewyższa te umiejscowione w części szczególnej kodeksu wykroczeń. 

Znamienny pozostaje, że przepisy ustaw pozakodeksowych częstokroć przewidują zagrożenie grzywną znacznie przewyższającą kwotę 5.000 zł, a jej wysokość może wynosić nawet 100.000 zł.

Podmiot przestępstw gospodarczych

Podmiotem przestępstw gospodarczych jest osoba fizyczna – sprawca, który w ramach obrotu gospodarczego podlega odpowiedzialności karnej. Przy czym osoba taka nie musi faktycznie prowadzić działalności gospodarczej – w dowolnej formie prawem przewidzianej – uregulowanej w stosownym wpisie urzędowym. Sprawca przestępstw gospodarczych musi jednak brać udział w szeroko pojętym obrocie gospodarczym. Zatem w kontekście powyższego sprawcą może być osoba fizyczna działająca we własnym imieniu i na własną rzecz (sprawca nieprowadzący działalności gospodarczej lub prowadzący ją w formie jednoosobowej działalności gospodarczej) jak też w imieniu i na rzecz podmiotów trzecich, w tym między innymi osób prawnych. Wśród drugiej grupy podmiotów wyróżnić należy: „menadżerów” reprezentujących podmiot w obrocie gospodarczym, wspólników spółek. 

Poza wymienionymi osobami fizycznymi uczestnikami obrotu gospodarczego są osoby prawne, działające de facto poprzez swoje organy – w ich skład wchodzą osoby fizyczne określane powszechnie „menadżerami”. Formalnie menadżer działa w imieniu podmiotu, w którego organach zasiada na rzecz tegoż podmiotu oraz – nieformalnie – we własnym interesie. 

Korzyści jakie podejmowane przez menadżera czynności generują dla podmiotu w imieniu którego występuje – w dużym uproszczeniu – są również korzyściami na rzecz jego majątku osobistego. 

Zarówno osoby fizyczne podejmujące przestępne czynności w ramach obrotu gospodarczego w imieniu własnym, w tym w ramach prowadzonej jednoosobowej działalności gospodarczej lub też w imieniu szeroko pojętych osób prawnych (m.in. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i inne) określane mogą być mianem właśnie „białych kołnierzyków” i to właśnie do takich osób w dużej mierze odnosi się zwrot „White collar crime”.

Najbardziej powszechne przestępstwa związane z działalnością „Białych kołnierzyków”

Rozdział XXXVI ustawy Kodeks karny zatytułowany „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym” otwiera art. 296 k.k. – „Nadużycie zaufania:

  • 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

  • 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej,

podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

  • 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,

podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

  • 3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

  • 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie,

podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

  • 4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego, wspólnika, akcjonariusza lub udziałowca pokrzywdzonej spółki lub członka pokrzywdzonej spółdzielni.
  • 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.”

Jak wyżej wspominano sprawca przestępstwa „Nadużycia zaufania” – co wynika wprost z treści przywołanego artykułu może być osoba fizyczna w tym „menadżer”, która na podstawie przepisu ustawy, decyzji lub umowy zajmuje się sprawami majątkowymi osób tam wymienionych. 

Termin „przepis ustawy” użyty w przywołanym artykule ustawy Kodeks karny interpretować należy wprost – to znaczy źródłem obowiązku zajmowania się sprawami cudzego podmiotu są wyłącznie przepisy rangi ustawowej. Decyzja natomiast jako źródło kompetencji sprawcy występku (przestępstwa gospodarczego) ma charakter indywidualny – stwierdza konkretną osobę, której powierza poszczególne kompetencje. Umowa natomiast znajduje wyraz w treści ustawy Kodeks cywilny i stanowi zgodne oświadczenie woli nie mniej niż dwóch stron, z którego wynika szereg wzajemnych uprawnień i obowiązków.

Istotnym pozostaje również świadomość sprawcy czynu zabronionego, który zdaje sobie sprawę z nadużycia powierzonych mu uprawnień i przewidując, że podjęte przez niego zachowanie będzie niedopełnieniem obowiązków, do których wypełnienia jest przecież zobowiązanie – godzi się na to. Powyższe dotyczy § 1 art. 296 k.k., z kolei do wypełnienia § 2 wyżej wymienionego artykułu niezbędnym pozostaje pełna świadomość sprawcy czynu niedozwolonego. 

W § 4 art. 296 k.k. ustawodawca przewidział natomiast wariant tak zwany nieumyślny – w tym miejscu przywołać należy art. 9 § 2 k.k.:

„Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.”

Artykuł 296 w § 5 k.k. przewiduje natomiast bezkarność sprawcy, który z własnej chęci naprawił powstałą wskutek przestępnego działania szkodę; warunek powyższy zastrzeżony jest naprawieniem szkody przed wszczęciem postępowania.

Bez wątpienia do takich przestępstw zaliczyć również należy przestępstwo opisane w treści art. 299 ustawy Kodeks karny – „Pranie brudnych pieniędzy:

  • 1. Kto środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe lub inne mienie ruchome lub nieruchomości, pochodzące z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego, przyjmuje, posiada, używa, przekazuje lub wywozi za granicę, ukrywa, dokonuje ich transferu lub konwersji, pomaga do przenoszenia ich własności lub posiadania albo podejmuje inne czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie ich przestępnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku,

podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

  • 2. Karze określonej w § 1 podlega, kto będąc pracownikiem lub działając w imieniu lub na rzecz banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na którym na podstawie przepisów prawa ciąży obowiązek rejestracji transakcji i osób dokonujących transakcji, przyjmuje, wbrew przepisom, środki płatnicze, instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, dokonuje ich transferu lub konwersji, lub przyjmuje je w innych okolicznościach wzbudzających uzasadnione podejrzenie, że stanowią one przedmiot czynu określonego w § 1, lub świadczy inne usługi mające ukryć ich przestępne pochodzenie lub usługi w zabezpieczeniu przed zajęciem.
  • 3. (uchylony)
  • 4. (uchylony)
  • 5. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 lub 2, działając w porozumieniu z innymi osobami,

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

  • 6. Karze określonej w § 5 podlega sprawca, jeżeli dopuszczając się czynu określonego w § 1 lub 2, osiąga znaczną korzyść majątkową.
  • 6a. Kto czyni przygotowania do przestępstwa określonego w § 1 lub 2,

podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

  • 7. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2, sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio albo pośrednio z przestępstwa, a także korzyści z tego przestępstwa lub ich równowartość, chociażby nie stanowiły one własności sprawcy. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli przedmiot, korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi.
  • 8. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1 lub 2, kto dobrowolnie ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz okoliczności jego popełnienia, jeżeli zapobiegło to popełnieniu innego przestępstwa; jeżeli sprawca czynił starania zmierzające do ujawnienia tych informacji i okoliczności, sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.”

Legalne pochodzenie środków płatniczych – jako integralna część funkcjonowania obrotu gospodarczego stanowi przedmiot ochrony występku z art. 299 k.k. 

Przedmiot przestępstwa stanowią natomiast pieniądze, papiery wartościowe, etc. 

Podejmowanie czynności mających na celu wprowadzenie do rzetelnie funkcjonującego obrotu gospodarczego nielegalnie uzyskanych środków majątkowych stanowi istotę przestępstwa, o którym mowa w art. 299 k.k. – pranie brudnych pieniędzy.

Przestępstwo opisane w § 1 przywołanego artykułu jest tak zwanym przestępstwem powszechnym, a więc takim który może zostać popełnione przez każdą osobę fizyczną dysponująca zdolnością do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Może być to także osoba, o której mowa w treści art. 296 § 1 k.k. – zajmująca się sprawami majątkowymi osoby prawnej (np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) i innych. Przy czym źródło tego umocowania wynika z treści ustawy, decyzji określonego organu lub umowy. 

Przestępstwo z art. 296 § 2 k.k. ma już natomiast charakter indywidualny i popełnione może zostać wyłącznie przez osoby w jego treści wymienione – „(…) kto będąc pracownikiem lub działając w imieniu lub na rzecz banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na którym na podstawie przepisów prawa ciąży obowiązek rejestracji transakcji i osób dokonujących transakcji(…)”. 

Kolejne przestępstwo gospodarcze uwzględnione w treści rozdziału XXXVI ustawy Kodeks karny – „Niezaspokojenie roszczeń wierzycieli” zostało opisane w treści art. 300, który stanowi:

„§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku,

podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

  • 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

  • 3. Jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca

podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

  • 4. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.„

W tym przypadku również przedmiotem ochrony jest uczciwy, prawidłowo funkcjonujący obrót gospodarczy oraz ochrona interesów wierzycieli. Przy czym przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. narusza również powagę orzeczeń sądów oraz innych organów państwowych.

Przestępstwo opisane w treści art. 300 k.k. może być popełnione wyłącznie w formie umyślnej.

Przywołane – przykładowe przestępstwa gospodarcze – stanowią wyłącznie niewielki ułamek z katalogu rzeczonych przestępstw usankcjonowanych przez przepisy prawa obowiązujące na terenie RP. Poza licznie usankcjonowanymi w treści ustawy Kodeks karny nie sposób wspomnieć o wielości ustaw pozakodeksowych, w których przepisy karne regulują kwestie odpowiedzialności za ewentualne przestępstwa związane z przedmiotem tychże ustaw. Należy również wspomnieć o przestępstwach, których przedmiot ochrony co prawda bezpośrednio nie pozostaje związany z rzetelnym obrotem gospodarczym to bez wątpienia można im przypisać taki właśnie charakter – np. „Oszustwo” o którym mowa w treści art. 286 ustawy Kodeks karny.

 

Jeśli chcieliby Państwo zasięgnąć porady prawnej w zakresie prawa gospodarczego, cywilnego lub karnego i szukają Państwo rzetelnej obsługi prawnej – zapraszamy do kontaktu z kancelarią.